„Zalewowe” jeziorowce typu SPJD
- Odsłony: 17278
Eksploatowane pod koniec lat 50tych w Polsce statki pasażerskie - zarówno śródlądowe, jak i przybrzeżne - były w większości leciwymi poniemieckimi wrakami, zbudowanymi na początku XX lub jeszcze w XIX wieku i odbudowanymi po roku 1945. Ich czas eksploatacji nieubłaganie dobiegał końca. W latach 1953-1959 opracowano więc program rozwoju i modernizacji taboru śródlądowego.
W założeniach przewidywano również wprowadzenie nowych typów statków pasażerskich.
1. Wstęp. Pasażerskie statki rzeczne typu SP-150
Początkowo brano pod uwagę cztery typy. Jednym z nich miał być duży statek pasażerski, przeznaczony na Odrę i Wisłę. W trakcie opracowywania projektu zmieniono jednak założenia konstrukcyjne. Zakwestionowano celowość budowy dużych statków uważając, że nie będą one mogły być w pełni wykorzystane. Zanurzenie dużego statku przekroczyłoby też znacznie dopuszczalne wymogi panujące na Wiśle. Ostatecznie wiec przyjęto, że będzie to statek wycieczkowy o małym zanurzeniu, nie przekraczającym 0,75 m i o maksymalnej wysokości konstrukcji nierozbieralnej 4,00 m - ze względu na konieczność przechodzenia pod mostami. Miał on zabierać do 200 pasażerów i działać w oparciu o duże aglomeracje miejskie, pływając tylko w w porze dziennej w najwyżej kilkugodzinnych rejsach.
Na podstawie tych założeń Biuro Konstrukcyjne Taboru Rzecznego we Wrocławiu przystąpiło do opracowania dokumentacji technicznej projektu, oznaczonego symbolem P-020A. Głównymi projektantami byli Jerzy Stanisławski i Andrzej Żylicz.
Szerokość statku obliczono z wymiarów mebli i przejść, założona prędkość wynosiła 19 km/h. Inne kryteria projektowe to:
a. zapewnienie maksymalnej powierzchni użytkowej dla pasażerów przy minimalnych wymiarach statku
b. zagwarantowanie miejsc siedzacych dla wszystkich pasażerów
c. możliwość przebywania wszystkich pasażerów jednocześnie na pokładzie słonecznym lub w pomieszczeniach pod pokładem głównym.
d. możliwość obserwacji szlaku, zabaw tanecznych na pokładzie, spożywania posiłków małej gastronomii w barze.
e. łatwość obsługi statku przez załogę.
Mimo usilnych starań, niektórych założeń nie udało się zrealizować. I tak na przykład zapewnienie wszystkim pasażerom miejsc siedzących oraz ochrony przed deszczem pod pokładem głównym okazało się niewykonalne. Pod daszkiem na pokładzie schronić się może zaledwie część pasażerów. Obserwację trasy z pomieszczeń pasażerskich utrudnia falochron dziobowy.
Po zatwierdzeniu dokumentacji wybudowanie prototypu zlecono Gdańskiej Stoczni Rzecznej w Gdańsku-Stogach. Pierwszy statek przeznaczony był dla Żeglugi na Odrze we Wrocławiu i po zwodowaniu otrzymał nazwę „GOPLANA”. W sumie zbudowano 20 jednostek tego typu, określanego jako SP 150. Statki te oznaczono trzema symbolami budowy. Prototyp oznaczono jako B 13, kolejne cztery jednostki wybudowano jako B 39. Różnica miedzy nimi polegała na tym, że prototypowa „Goplana” miala silnik produkcji niemieckiej i inne usytuowanie baru - w głębi salonu, statki zas B 39 wyposazone byly w silniki krajowe. Kolejne oznaczenie B 1 oznaczało zmiany w rozmieszczeniu wnętrz na statku.
W sumie zbudowano 20 statków typu SP-150.
P.P. Żegluga na Odrze we Wrocławiu otrzymała 5 jednostek o nazwach: „GOPLANA” (1958), „RUSAŁKA” (1959); „DRIADA” (1960); „NEREIDA” (1961); „NEPTUN (1962) i „TRYTON” (1962)
P.P. Warszawska Żegluga na Wiśle w Warszawie otrzymała 8 statków: „SYRENA” (1958), „WODNIK” (1959), „MARZANNA” (1960), „ŚWITEZIANKA” (1960); „WARS” (1961), „ODETTA” (1961), „ODYLIA” (1961) i „DZIEWANNA” (1962).
P.P. Bydgoska Żegluga na Wiśle w Bydgoszczy dysponowała 2 jednostkami. Były to „DZIWOŻONA” (1960) i „ONDYNA” (1961)
P.P. Żegluga Mazurska w Giżycku – 1 statek o nazwie„SERWY” (1962)
P.P. Żegluga Krakowska w Krakowie – 2 sztuki nazwane: „NIMFA” (1959) i „WANDA” (1962)
W 1968 „Wodnik” z Warszawy trafił do Żeglugi Bydgoskiej, a w 1974 „Świtezianka” do Żeglugi Mazurskiej, gdzie zmieniła nazwę na „Sajno”. Do dnia dzisiejszego pływa nadal 16 statków, znajdujących się w rękach prywatnych. Niektóre z nich nazywają się dziś inaczej. I tak „Syrena” to „Szeherezada”, „Ondyna” – „Joanna”, „Odetta”-„Grażyna”, a „Majka” to „Driada”.
2. Pasażerskie statki jeziorowe i zalewowe typu SPJD, założenia projektowe.
Po opracowaniu projektu i wdrożeniu do produkcji statkow SP-150, Biuro Projektów i Studiów Taboru Rzecznego we Wrocławiu przystąpiło do następnego projektu. Miał to być statek pasażerski, mogący pływać po jeziorach mazurskich, w żegludze portowej oraz wodach Zalewu Wiślanego i Szczecińskiego. Postanowiono wykorzystać do tego gotowy projekt jednostki SP-150.
Powstała więc dokumentacja statku, który jest wydłużoną odmianą SP 150. Wyróżnia się on korzystniejszym położeniem sterówki – bardziej na dziobie, dzięki czemu pasażerowie nie zasłaniają widoczności sternikowi. Statek posiada też większą siłownię oraz pomieszczenia załogowe. Zwiększono również jego zanurzenie. Nowy projekt otrzymał oznaczenie SPJD, co oznacza „Statek Pasażerski Jeziorowy Duży”. Spotyka się też oznaczenie SJD. Projekt oznaczono symbolem B-093. Budowę prototypu zlecono w 1963 roku Tczewskiej Stoczni Rzecznej w Tczewie. Ona też budowała je w serii, choć pewną część statków zbudowano w Gdańskiej Stoczni Rzecznej.
W sumie wybudowano 13 statków SPJD (w tym dwa na eksport do ówczesnej Czechosłowacji). Pierwsze pięć to wersja „jeziorowa” (na Jeziora Mazurskie), pozostałe to wersja „zalewowa” (na Zalew Wiślany i Szczeciński). Różnice między nimi są w sumie niewielkie, uwzględniają jednak w pełni odmienną specyfikę wodnych akwenów, na których miały być eksploatowane.
P.P. Żegluga Mazurska w Giżycku otrzymała pięć sztuk o nazwach jezior mazurskich. Pięć kolejnych statków o imionach żeńskich otrzymała P.P. Żegluga Gdańska, a jeden P.P. Żegluga Szczecińska.
O ich walorach niech świadczy fakt, że do dnia dzisiejszego, mimo iż od wodowania pierwszego minęło 51 lat, a od wprowadzenia do eksploatacji 50 lat, wszystkie statki znajdują się nadal w czynnej służbie (z czego dziewięć w Polsce).
Statki typu SPJD są statkami dwupoziomymi, stalowymi, konstrukcji spawanej. Są one przeznaczone do rejsów dziennych na jeziorach, rzekach i wodach portowych. Na wodach zalewowych statki mają ograniczenia pogodowe, nie wszystkie mogą też obsługiwać wody zalewowe ze względu na konstrukcję. Jak już wspomniano, statki zbudowano ze stali okrętowej St. 41 metodą spawaną o poprzecznym systemie wiązań. Grubość blach poszycia wynosi 3 do 5 mm. Odstęp wregów jest na całej długości jednakowy i wynosi 550 mm. Kadłub podzielony jest przez 3 grodzie wodoszczelne na cztery przedziały. Od rufy licząc są to:
1. skrajnik rufowy
2. siłownia, pomieszczenia załogowe
3. pomieszczenia pasażerskie, załogowe, sanitariaty i bufet
4. skrajnik dziobowy
Wejście poprzez rozsuwane drzwi znajduje się z obu burt na śródokręciu, skąd schodami można się dostać na pokład główny lub słoneczny. Na pokładzie głównym znajduje się korytarz z kabinami mechanika i kapitana oraz pomieszczeniem służbowym. Poprzez drzwi wahadłowe w części dziobowej, które odgradzają korytarz, dostajemy się do mieszczacego 40 pasażerów salonu dziobowego wyposazonego w bufet, ktory serwuje napoje zimne oraz ciepłe oraz żywność paczkowaną. Salon rufowy może pomieścić 56 osób. Dostęp światła dziennego do pomieszczeń na pokładzie głównym zapewniają okna typu kolejowego po 7 na każdej burcie. Salon dziobowy posiadał werandę, która jednak w późniejszym okresie zajął powiększony bufet. Górna kondygnacja na pokładzie głównym osłonięta jest daszkiem chroniącym pasażerów przed deszczem lub słońcem. Sterówka znajduje się w części dziobowej statku. Na statkach eksploatowanych przez Żeglugę Mazurską jest ona opuszczana ręcznie celem umożliwienia przechodzenia pod niskimi mostami. Na pokładzie słonecznym znajdują się ławki wykonane z laminatu. Na rufie znajduje się zejście do siłowni. Dziobnica jest wychylona, a rufa tzw. krążownicza, płaska. Urządzenie sterowe składa się z dwóch sterów wypornościowych częściowo zrównoważonych, ręcznej maszynki sterowej i zespołu sterociągów z rolkami.
Dane techniczne statku SPJD:
- długość całkowita - 33,60 m
- długość między pionami - 31,50 m
- szerokość całkowita - 6,06 m
- szerokość na wodnicy - 5,48 m
- wysokość boczna - 1,55 m
- wysokość nierozbieralna - 3,60 m dla statków Żeglugi Mazurskiej i 4,05 dla statków Żeglugi Gdańskiej
- zanurzenie - 0,96 m
- prędkość - 17 km/godz.
Statki te nazywane są popularnie „patelniami”. Sprawiają one pewne trudności podczas manewrówdobijania przy silnym wietrze. Ich długość, małe zanurzenie i niewystarczająca moc silnika powodują, że nie słuchają się sterów i zwłaszcza dobijanie jest odczuwalne przez pasażerów. Dlatego też w celu ułatwienia manewrów na statkach gdańskich zamontowano w części dziobowej stery strumieniowe .
Siłownia znajduje się w części rufowej, jako napęd zastosowano silnik wysokoprężny czterosuwowy typu 6L160 PNS produkcji CZNM Skoda, Praha. Jest to silnik 6 cylindrowy ze sprzęgłem redukcyjno-nawrotnym o mocy 190 KM przy 750 obrotach na minutę o przełożeniu 1:1. Średnica cylindra wynosi 160 mm, skok tłoka 225 mm. Głównym źródłem energii elektrycznej jest zespół prądotwórczy prądu zmiennego 380 V o mocy 7,5 kVA i drugi o mocy 17,5 kVA firmy BUKH. Sterowanie silnikiem odbywa się ze sterowni, sam silnik chłodzony jest wodą zaburtową w układzie pośrednim, natomiast silniki pomocnicze w układzie bezpośrednim. W siłowni znajduje się również pompa p.poż. Jako pędnik zastosowano śrubę o średnicy 850 mm, wykonana jako odlew mosiężny. W okresie późniejszym na niektórych statkach wymieniono napęd główny.
3. Pasażerskie statki jeziorowe SPJD
Statkami, pływającymi po Jeziorach Mazurskich zajmiemy się w oddzielnym artykule, w tym miejscu podajemy więc tylko ich nazwy: „WIGRY”, „ŚNIARDWY”, „BEŁDANY”, „ROŚ” ex W.KĘTRZYŃSKI; ex „ROŚ” i „TAŁTY”.
4. Charakterystyka pasażerskich statków zalewowych SPJD (Zalew Wiślany i Szczeciński)
SPJD/6 „MAŁGORZATA”
- budowa: 1966 r.; stocznia: Tczewska Stocznia Rzeczna w Tczewie; numer budowy: SPJD/6; nośność: 21 t. długość całkowita: 33,33 m; długość na linii wodnej: 33,01 m; szerokość: 6,07 m; szerokość na wręgach: 5,57 m, wysokość burt: 1,55 m; zanurzenie: 0,97 m.; 1 silnik wysokoprężny typu: WD615-C-24; 6 cylindrowy; prod.: Weichai Haevy Maschinery Co. Ltd., Shanghai; moc: 140 kW; 1 śruba; pasażerów: 225; numer rejestracyjny Urzędu Żeglugi Śródlądowej w Gdańsku : GD-01-073. poprzedni numer Gd-I-67; port macierzysty: Elbląg.
Po zbudowaniu „Malgorzata” zasiliła flotę gdańskiego armatora, jakim było Przedsiębiorstwo Państwowe Żegluga Gdańska. Eksploatowana była głównie na wodach Zalewu Wiślanego w rejsach z Elbląga do Krynicy Morskiej, Tolkmicka i Fromborka, a w latach osiemdziesiątych XX w. na linii gdańskiej Zielona Brama-Westerplatte. W lipcu 1984 roku, podczas postoju na Westerplatte, tuż po zejściu ze statku pasażerów, w „Małgorzatę” uderzył holownik portowy „Argo”, zerwał ją z cum i przesunął kilkanaście metrów dalej pod pomost przeładunkowy, na skutek czego poważnie zniszczona została sterówka. Na szczęście odbyło się bez ofiar w ludziach. Jak się okazało -holownik miał uszkodzony ster i nie mógł zapobiec zderzeniu. Podczas remontu „Małgorzata” otrzymała nową sterówkę, wyróżniającą ją od innych statków tego typu. Przez pewien czas jednostka pływała w rejsach do Sobieszewa.
W 1991 r. w drodze przetargu „Małgorzatę” wydzierżawiono spółce „Kaper” Spółka Cywilna z Gdańska. Dwa lata później statek dzierżawi Przedsiębiorstwo Usług Morskich „Żegluga Ltd” Sp. z o.o. z Gdańska, głównie w porcie gdańskim. W lipcu 1996 roku, po likwidacji Żeglugi Gdańskiej, „Małgorzata” stała się własnością PUM Żegluga Ltd., która w październiku 1996 r. zmieniła nazwę na PUM „Żegluga Gdańska Ltd” Sp. z o.o. Rok później statek skierowano z Gdanska do Malborka, gdzie w sezonie letnim aż do czerwca 2001 odbywał rejsy po Nogacie. Od maja 2001 roku jego armatorem jest Żegluga Gdańska Sp. z o.o. w Gdańsku. W 2011 r. wymieniono silnik główny oraz zamontowano ster strumieniowy. W obecnym roku 2014 „Małgorzata” przez krótki okres eksploatowana była na Zalewie Wiślanym. Na skutek awarii steru strumieniowego znajduje się obecnie (czerwiec 2014) na slipie w Bazie Remontowej Żeglugi Gdańskiej w Gdańsku-Stogach.
SPJD/7 „DANUTA”
„Danuta” była drugim statkiem typu SPJD w Żegludze Gdańskiej. Do eksploatacji weszła w 1967 r. Pływała w rejsach wycieczkowych w oparciu o port gdański, gdyński a także na Zalewie Wiślanym. W sezonie letnim 1993 r. statek wydzierżawiono armatorowi „Wodnik” Spółka Cywilna z Gdańska, rok później „Danutę” dzierżawi Przedsiębiorstwo Usług Morskich „Żegluga Ltd” Sp. z o.o. z Gdańska, Eeksploatujac Danute głównie w rejsach po porcie gdańskim. W lipcu 1996, po likwidacji państwowej Żeglugi Gdańskiej, statek stał się własnością wspomnianej wyżej PUM. Żeglugi Ltd. W październiku 1996 r. Żegluga Ltd zmieniła nazwę na PUM. Żegluga Gdańska Ltd. Sp. z o.o. W sezonie letnim „Danuta” pływała w oparciu o port gdyński, zaś od maja 2001 w Żegludze Gdańskiej Sp. z o.o. w Gdańsku.
W latach 2010/2011 r. „Danuta” została przebudowana w Bazie Remontowej Żeglugi Gdańskiej w Gdańsku-Stogach. Przebudowa objęła wnętrza statku oraz sterówke, co wpłynęło na zmianę sylwetki. W 2011 roku „Danuta” pod wodzą kpt. H.Bratke odbyła rejs Wisła do Solca Kujawskiego, gdzie wyczarterowana została firmie „Solbud” na rejs okolicznościowy z Solca Kujawskiego do Bydgoszczy. Rejs w górę Wisły a potem do Gdańska obfitował w kilka przygód pokazujących, jak kapryśna jest nieuregulowana rzeka Wisła - nawet dla statku o tak małym zanurzeniu. W sezonie 2014 r. „Danuta” pływa na trasie Gdańsk-Westerplatte.
SPJD/8 „MARTA”
W barwach państwowej Żeglugi Gdańskiej w Gdańsku „MARTA” pojawiła się w połowie sezonu 1967 roku. Pływała w oparciu o port gdański, ale w zależności od potrzeb obsługiwała także porty Zalewu Wiślanego. W latach osiemdziesiątych XX w. służyła do przewozu pracowników Gdańskiej Stoczni Remontowej z wyspy Ostrów do centrum Gdańska. W październiku 1989 wycofana. Dwa lata później wydzierżawiona przez prywatną osobę, służyła jako kawiarnia muzyczna, cumując przy Targu Rybnym w Gdańsku. W 1995 roku sprzedana belgijskiej firmie Maasdal BVBA w Krurbeke - przeszła remont i przebudowę w Stoczni Wisła w Gdańsku. W 1997 r. odpłynęła drogami śródlądowymi do Belgii. Dalsze losy „Marty” są niestety nieznane.
SPJD/10 „ELŻBIETA”
- budowa: 1967 r.; stocznia: Gdańska Stocznia Rzeczna, Gdańsk; numer budowy: SPJD/10; nośność: 21 t.; długość całkowita: 33,08 m; długość na linii wodnej: 33,08 m; szerokość całkowita: 6,12 m; szerokość na wręgach: 5,57 m; wysokość burt: 1,55 m; zanurzenie: 0,95 m; 1 silnik wysokoprężny typu 6L110 PNS; sześciocylindrowy prod. CZNM Škoda, Praha; moc: 140 kW; pasażerów: 250; numer rejestracyjny Urzędu Żeglugi Śródlądowej w Gdańsku GD-01-075; poprzedni numer: Gd-I-72; port macierzysty: Gdańsk.
„Elżbieta” trafiła do Żeglugi Gdańskiej w 1968 r. Głównie eksploatowana była na wodach Zalewu Wiślanego, potem zaś w Gdańsku w oparciu o port gdański. W 1994 roku Żegluga Gdańska wydzierżawiła ją Przedsiębiorstwu Usług Morskich Żegluga Ltd. Sp. z o.o. w Gdańsku. Pływała na linii Gdańsk-Westerplatte. Po likwidacji państwowej Żeglugi Gdańskiej w lipcu 1996 r. przeszła na własność dzierżawcy, który przejął majątek likwidowanej firmy. W maju 2001 r. PUM Żegluga Ltd. zmieniła nazwę na Żegluga Gdańska Sp. z o.o. z siedzibą w Gdańsku. 19 czerwca 2009 „Elzbieta” skierowana została na linię F 4 jako tramwaj wodny na trasie Gdańsk Targ Rybny - Sobieszewo. Tam pływała do 2012 r., kiedy linię te zlikwidowano. W sezonie 2014 r. armatorem statku jest Project Managment Sp. z o.o. z Gdyni z siedzibą w Gdańsku. „Elżbieta” pływa na linii z Gdańska do Westerplatte oraz jako statek rezerwowy na linii F5 i F6 (w razie awarii statku „Sonica” lub „Sonica I”).
SPJD/11 „DARIA” (ex. „AGATA”)
- budowa: 1967 r.; stocznia: Tczewska Stocznia Rzeczna, Tczew; numer budowy: SPJD/11; nośność: 25 t.; długość całkowita: 33,60 m; długość na linii wodnej: 33,09 m; szerokość całkowita: 5,98 m; szerokość na wręgach: 5,68 m; wysokość burt: 1,55 m; zanurzenie: 0,96 m; 1 silnik wysokoprężny typu 6L110PNS; 6 cylindrowy prod. CZMN Škoda, Praha; moc: 140 kW; pasażerów: 205; port macierzysty: Szczecin. Sz-I-100; dawny numer rejestracyjny Inspektoratu Żeglugi Śródlądowej w Szczecinie.
„Agatę” otrzymała Żegluga Szczecińska w Szczecinie. Do eksploatacji weszła w 1968 roku w porcie szczecińskim. Początkowo zabierała 205 pasażerów, od 1985 zmieniono ilość przewożonych osób do 146. W 1990 roku Żegluga Szczecińska sprzedała statek prywatnym osobom. Po remoncie „Agata” zmieniła port macierzysty na Dziwnów, a armatorami statku byli J. Skiba, J. Oleszczuk i M. Kamiński. Statek pływał z Dziwnowa do Wolina. W 1997 roku armatorem statku był juz tylko J. Skiba. W 2002 roku sprzedano go firmie Sea Horse Obsługa Statków z Gorzowa Wlkp. Po remoncie w 2005 r. zmieniono nazwę statku na „DARIA”. W 2006 roku „Daria” skierowana została do obsługi portów Zalewu Wiślanego. Pływała tam przez trzy kolejne sezony. W 2010 r. powróciła do Szczecina, gdzie jest eksploatowana do dziś.
SPJD/12 „ANITA”
- budowa: 1967 r.; stocznia: Tczewska Stocznia Rzeczna, Tczew; numer budowy: SPJD/12; nośność: 20 t.; długość całkowita: 33,46 m; długość na linii wodnej: 33,07 m; szerokość całkowita: 6,12 m; szerokość na wręgach: 5,57 m; wysokość burt: 1,55 m; zanurzenie: 0,95 m; 1 silnik wysokoprężny typu: WD615-C-24; 6 cylindrowy produkcji: Weichai Haevy Maschinery Co. Ltd., Shanghai; moc: 140 kW pasażerów: 250; numer rejestracyjny Urzędu Żeglugi Śródlądowej w Gdańsku GD-01-076; poprzedni numer: Gd-I-77; port macierzysty: Elbląg.
„Anita” jest ostatnim statkiem typu SPJD, jaki trafił do państwowej Żeglugi Gdańskiej. Początkowo zabierał 270 pasażerów. Praktycznie od narodzin całą swoją służbę statek ten spędzil na wodach Zalewu Wiślanego. Tak jak i poprzednie jednostki tego typu, państwowa Żegluga Gdańska wydzierżawiła ją w 1991 Przedsiębiorstwu Usług Morskich Żegluga Ltd. Sp. z o.o. w Gdańsku. Po likwidacji państwowej Żeglugi Gdańskiej w lipcu 1996 „Anita” przeszła na własność dzierżawcy, który przejął majątek likwidowanej firmy. W maju 2001 PUM Żegluga Ltd. zmieniła nazwę na Żegluga Gdańska Sp. z o.o. z siedzibą w Gdańsku. Przez cały ten czas „Anita” pływała po Zalewie Wiślanym. W 2013 r. dokonano wymiany silnika głównego. W sezonie 2014 nic się nie zmieniło, „Anita” nadal kursuje na Zalewie w oparciu o port w Krynicy Morskiej. Armatorem jest obecnie Project Managment Sp. z o.o. w Gdyni.
© Waldemar Danielewicz 2014
Redakcja: Antoni Dubowicz
Autorzy fotografii podani na zdjęciach
Udostępnij na:
